(Kitap Zamanı'nın 17. Sayısında Yayımlanmıştır)
Kendisinden önce de Batı'nın Şark bilgisini inceleyen çalışmalar bulunmakla birlikte, Edward Said'in (1935-2003) 1978 tarihli kitabı Şarkiyatçılık, temel koyucu bir yapıt olmasının yanında, Avrupa merkezci hegemonik söylemlere karşı, yirminci yüzyılın belki de en önemli entelektüel kalkışmasını yaratmıştı.
Kitabın yayımlanışını takip eden yıllar boyunca tartışmalar artarak devam etti. Farklı alanlardaki sayısız eleştiri pratikleri, Said'in ortaya koyduğu paradigmalardan güç alarak, bilgi ve nesnesi arasındaki hiyerarşik ilişkileri gözden geçiren alternatif çalışmalar üretti. Şarkiyatçılık'ın meydana getirdiği etki, eleştirilerin yoğunluğu ve hırçınlığında da görülebilir. Said'in "metodolojik belirsizliğine", "keyfî bulunan seçiciliğine" ve hatta "entelektüel yetersizliğine" odaklanan bu eleştirilerin yanında, onu "Profesör Terör" olarak yaftalamaya çalışan ucuz karalama kampanyaları yürütüldü, Colombia Üniversitesi'ndeki çalışmaları engellenmek istendi. Ancak tartışmalardan hiç kopmayan Said, "Şarkiyatçılığı Yeniden Düşünmek" (1985), "Sömürgenin Temsili: Antropojinin Muhatapları" (1989) gibi yazılarıyla hem tezlerini gözden geçirdi hem de eleştirilere yanıt verdi. Filistin Sorunu, Haberler Ağında İslâm, Kültür ve Emperyalizm gibi Şarkiyatçılık sonrası çalışmalarıyla da kültürel temsil siyaseti üzerine odaklanarak, Batı'nın "Öteki"ni nasıl kontrol ettiğini, manipüle ettiğini ve hatta ürettiğini (A. N. Rubin, 23) araştırdı. Said'in bu bağlamda belki de en önemli başarısı, eleştirilerini haber ağını kontrol eden "metropoliten merkez"lerden biri olarak nitelendirdiği ve çok sıkı yerdiği Birleşik Devletler'den ve onun akademik cemaati içinden yaparak, paradigmalarını görünür kılması oldu.
Aytaç Yıldız'ın editörlüğünü yaptığı Oryantalizm: Tartışma Metinleri (Doğu Batı Yayınları), Said'i ve eleştirisini görünür kılan bu tartışmaları Salih Akkanat, Ferit Burak Aydar, Yasemin Çına, Melike Kır, Birgül Koçak ve Aytaç Yıldız'ın çevirileriyle Türkçeye taşıyor. Çalışmasına yazdığı giriş yazısında Yıldız, Oryantalizm tartışmalarının Türkiye'nin entelektüel camiasında görece daha sessiz karşılandığını belirterek, Tartışma Metinleri için seçilen yazıların, yapılmamış bu tartışmalara kaynaklık edebilecek "önemli ve etkili isimlerin" yazılarından derlendiğini söylüyor. Gerçekten de kitaptaki 18 yazı, neredeyse Oryantalizm tartışmalarının uzandığı bütün eleştirel pratiklere dair birer örnek sunmakta ve tartışmaları alevleyen polemiklere de yer vermekte. Yıldız, iki bölümden oluşan Tartışma Metinleri'nin birinci bölümünde "okuyucuya kolaylık sağlayacağı düşüncesiyle [...] ağırlıklı olarak Edward Said ve Oryantalizm odaklı klasik tartışmalara, ikinci bölümde ise mümkün olduğunca Oryantalizm'den kaynaklı yahut olumlu / olumsuz bir şekilde ondan beslenen yazılara yer verildi[ğini]" belirtiyor.
On yazının bulunduğu birinci bölümde Andrew N. Rubin, Said'in yakın çevresinden bir dostu olarak onun çalışmalarını, eleştirilere verdiği tepkileri ve metodolojisini anlattığı "Edward W. Said (1935-203)" başlıklı yazısında, Said'in Micheal Foucalt'un bilgi ve iktidar çözümlemelerinden, Antonio Gramsci'nin "hegemonya" kavramından ve Raymond Williams'ın The Country and the City (Kır ve Kent) adlı çalışmasında Britanya alt sınıflarının kent düzleminde görünmez kılınma mekanizmalarını anlatan yazılarından nasıl faydalandığını ortaya koyuyor. Rubin'in yazısından, Said'in Amerikan Siyonist çevrelerinden gördüğü baskıları ve Amerikan medyasının kendisine hakaret eden yazılara verdiği cevapları yayımlamakta gösterdiği isteksizlikleri de öğreniyoruz.
Mısırlı sosyolog Enver Abdülmelik'in 1963 yılında yayımlanan ve Şarkiyatçılık'ı önceleyen yazısı "Krizdeki Oryantalizm" bu bölümde öne çıkan bir diğer yazı. Oryantalist çalışmaları Marksist bir yorumla eleştiren Abdülmelik, daha çok Mısır ve Arap dünyasının inceleme biçimlerini ele aldığı yazısında, Batı'nın, kullandığı bir kavram olarak Doğu'yu anlamada faydalandığı araçların eleştirel bir tarzda yeniden gözden geçirilmesini savunuyordu.
Yaşayan en önemli oryantalistlerden ve Said'in de sıkı bir muhalifi olan Bernard Lewis'in Şarkiyatçılık'a yaptığı itiraz "Oryantalizm Sorunu" da, Tartışma Metinleri'ndeki yazılar arasında. Lewis'in sert eleştirileri Said'i açık bir şekilde cahillik ve entelektüel yetersizlikle itham ediyordu. Şarkiyatçılık'a konu olarak neden İngiliz ve Fransız ve kısmen de Amerikan oryantalist çalışmalarının alındığını, neden Alman ve Rus oryantalistlerinin bu hasmane eleştiriden paylarını almadıklarını gayet imalı bir şekilde sorgulayan Lewis'in bir diğer itiraz noktası, Said'in Arap merkezci söylemiydi. Şarkiyatçılık'ta Osmanlı İmparatorluğu'nun gözden ırak tutulmuş olması Said'in çalışmasının gerçekten de önemli bir eksiği. Zira Lewis'in de dediği gibi "arşivleri karıştıran tarihçiler Londra ve Paris'in Cezayir, Tunus ve Trablus hükümdarlarından aldıkları mektupların Arapça değil, Osmanlı Türkçesi'yle yazılmış olduğunu bilirler". Bu durum, imparatorluğun yarı Avrupalı emperyal yapısının, Said'in tezlerini karmaşıklaştırıyor olmasından da ileri geliyor olabilir.
Tartışma Metinleri'ndeki bir diğer yazı bu bağlamda gayet ilgi çekici. Said'in de kuzeni olan Ussama Makdisi'nin çalışması "Osmanlı Oryantalizmi", İmparatorluğun 19. yüzyılda başlayan modernleşme süreciyle birlikte değişen tebaa algısının klasik millet sisteminde getirdiği değişikleri ve Avrupa oryantalizmine karşı gösterilen direncin yarattığı ve büyük oranda Arap periferisinde uygulanan bir Osmanlı Oryantalizmi'ni ele alıyor. Makdisi yazısında, Tanzimat yıllarından, İttihat ve Terakki yönetimine doğru (ve aslında oradan da Cumhuriyet'e sirayet eden), modernleşmeyle gelişen bilgi üretimlerinin nesneleri bağlamında (ki bu nesne Makdisi'ye göre hep Araplar oluyor) nasıl yeni bir iktidar anlayışını oluşturduğunu analiz ediyor.
Son olarak Oryantalizm tartışmalarının Türkiye'de görece sessiz karşılanmış olmasına rağmen Meltem Ahıska, Alim Arlı, Hasan Bülent Kahraman, Fuat Keyman, Laurent Mignon, Mahmut Mutman, Jale Parla, Hilmi Yavuz, Meyda Yeğenoğlu gibi entelektüellerin farklı bağlamlardaki yazılarında Şarkiyatçılık'ı değerlendirip, yorumladıklarını; Walter Andrews, Victoria Holbrook, Mehmet Kalpaklı gibi Osmanlı şiiri uzmanlarının, kuramsal çalışmalarında Şarkiyatçılık sonrası paradigmalardan yararlandıklarını belirtelim.
Oryantalizm: Tartışma Metinleri, konuyla ilgilenen herkesin faydalanması gereken, kapsamlı bir başvuru kitabı.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder